Xela Arias Castaño (Sarria, Lugo 1962 - Vigo, Pontevedra 2003) foi unha escritora, poetisa e tradutora española en varios idiomas, editora e profesora de galego ligada á editorial Edicións Xerais de Galicia, coñecida polas súas obras Tigres coma cabalos e Darío a diario. Foi proposta en duas ocasións (2014 e 2015), para ser a figura homenaxeada no Día dás Letras Galegas. En 2019 a plataforma de crítica literaria A Sega dedicoulle o seu Día das Galegas nas Letras. No ano 2021 dedícaselle o día das Letras Galegas.
Obras
Poesía
Denuncia do equilibrio (1986),
Edicións Xerais de Galicia,
Lili sen pistolas (1986, obra inédita). Tigres coma
cabalos (1990), Xerais; con fotos de Xulio Gil, Darío a diario (1996), Edicións
Xerais de Galicia,
Intempériome ( xullo de 2003), Espiral Maior, Maldito
lindo (obra inédita).
Xela Arias. Poesía reunida (1982-2004) (2018), Xerais,
Traducións
Do castelán (Cabalum): Caballum, de Carlos Oroza (1983).
Do portugués (Amor de Perdição): Amor de perdición, de Camilo Castelo Branco (1986, Xerais),Premio de Tradução Sociedade dá Língua Portuguesa.
Do inglés ( Fabled Cities, Princes and Jinn from Arab Myths and Legends): Cidades fantásticas. Príncipes e Xinns dá mitoloxía e as lendas árabes, de Khairat Ao- Saleh, con Valentín Arias (1986, Xerais),
Do italiano ( Favole ao telefono): Contos ó teléfono, de Gianni Rodari (1986, Editorial Mocidade),
Do portugués (O Gato Malhado e a Andorinha Sinhá): O Gato Gaiado e a Andoriña Señá: Unha Historia de Amor, de Jorge Amado (1986, Xerais),
Do castelán (El bosque animado): O bosque animado, de Wenceslao Fernández Flórez (1987, Xerais).
Do inglés (The Witches): As bruxas, de Roald Dahl (1989, Xerais), Do neerlandés ( Belledonne kamer 16: een dagboek uit het verzet) Belledonne, habitación 16, de Anke de Vries (1990, SM), Do castelán Os corredoiras, de Juan Farias (1990, SM),
Do inglés (Dubliners): Dublineses, de James Joyce, con Débora Ramonde e Rafael Ferradás (1990, Xerais). Do castelán (El ingenioso hidalgo don Quijote de La Mancha): O enxeñoso fidalgo don Quixote da Mancha, de Cervantes, con Valentín Arias, Xosefa S. Fernández, A. Palacio Sánchez, Xavier Senín e Xesús Senín (1990, Xuntanza),
Do neerlandés: Os cómics de Franka, de Henk Kuijpers, con María Xesús Lameiro (1990, Xerais). Incluíndo os cinco títulos: Os dentes do dragón, A caída do dragón, Competencia a morte, A volta do sol do norte e A vinganza do barco pantasma.
Do portugués (Rosa, Minha Irmã Rosa): Rosa, miña irmá Rosa, de Alice Vieira (1990, SM), Do portugués (Caminhando sobre as águas): Camiñando sobre as augas, de José Viale Moutinho (1993, Xerais),
Do inglés (The Last of the Mohicans: A Narrative of 1757): O derradeiro dos mohicanos, de James Fenimore Cooper (1993, Xerais), Premio Ramón Cabanillas. Do castelán: A cantiga de amor, de Vicenç Beltran Pepió (1995, Xerais),
Do neerlandés ( Briefgeheim) : A carta en clave de Jan Terlouw (1995, SM),
Do inglés: Drácula, de Bram Stoker (2000, Xerais), Do inglés (Black Venus): Venus Negra, de Angela Carter (2001, Xerais) Do castelán: Relatos, de Gloria Pampillo (2002, Biblioteca Virtual de Literatura Universal en Galego).
Do francés (Lle Spleen de Paris): O Spleen de París de Charles Baudelaire (Bivir), Premio de Tradución Plácido Castro 2004 (póstumo).
Do inglés (Wide Sargasso Sea): Ancho mar de sargazos, de Jean Rhys, inconclusa.
Colectivas
Contos dos nenos galegos, premiados nos concursos nacionais de contos infantís convocados pola Agrupación Cultural Ou Facho, 1968-1983 (1984, Caixa Galicia).
Escolma de poesía galega (1976-1984) de Xosé Lois García
Fernández, ed. (1984, Sotelo Blanco Edicións). "Que se, que se" en
Contos eróticos.
Elas (1990, Edicións Xerais de Galicia).
Fin dun milenio. Antoloxía da poesía galega última de Francisco López Barxas e César Antonio Molina (1991, Libertarias).
Palabra de muller (1992, Edicións Xerais de Galicia).
"A de quen comprende non é palabra feliz" en Daquelas que cantan.
Rosalía na palabra de once escritoras galegas (disco-libro, 1997, Fundación Rosalía de Castro).
Río de son e vento (1999, Edicións Xerais de Galicia).
Camelias para elas (1999, Concello de Vigo), con Luz Pozo Garza, M.ª Xosé Queizán e M.ª do Carme Kruckenberg, con fotos de Alfonso Lubián.
Alma de beiramar (2003, Asociación de Escritores en Lingua Galega).
Elas 2: antoloxía poética (2003, Unión Comarcal de CCOO de Vigo).
Un futuro para a lingua (2003, Xunta de Galicia).
Intifada. Ofrenda dous poetas galegos a Palestina, (2003, Fundación Araguaney).
X. Espazo para un signo (2005, Edicións Xerais de Galicia).
Cartafol poético para Alexandre Bóveda (2006, Espiral Maior).
Pensando nelas (2006, CD, Centro de Estudos Galegos dá Universidade do País Vasco).
Traxectoria literaria
Desde o ano 1980 Xela Arias empezou a publicar en xornais e revistas como A Nosa Terra, Diario 16 de Galicia, Faro de Vigo, Xornal de Noticias do Porto, Dorna, Tintimán, Carel ou Katarsis.
Colaborou en publicacións como Festa da Palabra Silenciada, Luzes de Galiza ou no Boletín Galego de Literatura e formou parte do consello de redacción de Viceversa, revista galega de tradución.
A súa introdución no mundo literario produciuse en 1986 con Denuncia do equilibrio, un poemario innovador, con temática heteroxénea que prioriza o seu fondo por encima da súa forma e sintaxe arbitraria. Con esta obra deuse a coñecer e logrou ser finalista do Premio Losada Diéguez. Nese mesmo ano ingresou na Asociación de Escritores e escritoras en Lingua Galega. Ademais da súa faceta poética, Xela Arias dedicouse amplamente á tradución ao galego de diversos autores
Xela Arias tamén escribiu relatos, algúns dos cales se poden atopar dentro da obra Contos eróticos/ Elas de 1990. Ademais, no ano 1991, colaborou co grupo de rock vigués Desertores, rexistrando as letras dun dos seus discos, con cancións baseadas nos seus poemas.
Tres anos despois do nacemento do seu fillo Darío, en 1996, publicou Darío a diario, onde a poeta ofrece unha reflexión sobre a súa propia experiencia como nai, cunha relectura da maternidade afastada da visión tradicional e desde o cotián. A súa obra poética deuse a coñecer tamén a través de libros colectivos como Palabra da muller (1992) ou Daquelas que cantan. Rosalía na palabra de once escritoras galegas (1997)
Dentro desa dimensión pública e comprometida como poeta buscaba novos espazos de manifestación como os recitais, as exposicións fotográficas ou os espectáculos poético-musicais e neste sentido, Xela Arias supuxo un modelo para novas xeracións. Participou en recitais poéticos ligados á contestación política e social, como o que tivo lugar en 1982 contra a entrada de España na OTAN, ou en 2002 en solidariedade coas persoas afectadas polas consecuencias do afundimento do Prestige no MARCO e outro coa Plataforma contra a Burla Negra, organizado por ela xunto co escritor Xosé María Álvarez Cáccamo en febreiro de 2003. Ese mesmo mes de febreiro e en marzo leu unhas declaracións nas manifestacións que houbo contra a Guerra de Iraq. Co músico Fernando Abreu estaba a preparar un espectáculo poético musical sobre a súa obra Intempériome, que non puido chegar a realizar.
Algúns dos seus poemas musicados pola Banda da Loba
A BANDA DA LOBA - Intempériome (Videoclip oficial)